Phân tích tình huống truyện của truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu
Nhà văn Nguyễn Minh Châu đã nói: "Tình huống là cái khoảnh khắc chứa cả một đời người, một đời nhân loại. Trong Chiến thuyền ngoài xa đó là tình huống nhận thức bởi nó hướng tới bộc lộ sự nhận thức của nhà văn về cuộc đời và nghệ thuật. Đó là tình huống mà nhân vật Phùng trải qua hai phát hiện độc đáo: Anh phát hiện ra sự tàn nhẫn của cuộc đời khi chứng kiến cảnh bạo hành trong một gia đình thuyền chài. Đến tòa án huyện, nghe câu chuyện của người đàn bà hàng chài anh lại phát hiện ra vẻ đẹp của chị và nhận thức về bản chất con người, về sự phức tạp của đời sống.
Nghệ sĩ nhiếp ảnh Phùng luôn thiết tha săn tìm cái đẹp, biết rung động mạnh mẽ trước vẻ đẹp kì diệu có thực của cuộc đời. Nguyễn Minh Châu miêu tả bối cảnh câu chuyện không phải là mảnh đất hoành tráng của chiến trường xưa, cũng không phải là những người chiến sĩ kiên trung và lịch sử vốn là đề tài "nóng" của văn học bấy giờ. Phùng là một người lính năm xưa, giờ như một cơ duyên, Phùng bắt gặp một cảnh đắt trời cho khi bắt gặp một chiếc thuyền in một nét mơ hồ lòe nhòe vào bầu trời sương mù trắng như sữa có pha đôi chút màu hồng do ánh mặt trời chiếu vào…Toàn bộ khung cảnh từ đường nét đến ánh sáng đều hài hòa và đẹp, một vẻ đẹp thực đơn giản và toàn bích khiến đứng trước nó tôi trở nên bối rối, trong trái tim như có cái gì đó bóp thắt vào". Có những người nghệ sĩ dành cả đời để tìm kiếm cái đẹp mà không thấy, Phùng lại có cái may mắn khi gặp được khoảnh khắc đó. Nghệ thuật với Phùng là sự đơn giản, hài hòa và toàn bích, nó có thể khiến con người quên đi những phiền não của cuộc sống.
Vừa ngỡ ngàng trước vẻ đẹp kì diệu của cuộc đời, người nghệ sĩ này lại đã kinh ngạc khi nhận thấy bước ra từ chiếc thuyền ngư phủ đẹp như mơ ấy là 1 người đàn bà xấu xí, lam lũ, mệt mỏi, một người đàn ông cục cằn và càng kinh ngạc hơn khi chứng kiến cảnh gã đàn ông đánh vợ một cách tàn nhẫn, vũ phu, còn người đàn bà cam chịu nhẫn nhục. Sau giây phúc kinh ngạc "đứng há hốc mồm ra mà nhìn", Phùng đã "vứt chiếc máy ảnh xuống đất và chạy nhào tới". Trong giây phút ngỡ ngàng, kinh ngạc, nghệ sĩ Phùng như đã nhận ra, cái đẹp của cuộc sống không phải là hoàn thiện toàn mĩ, và cái đẹp không phải bao giờ cũng là đạo đức.
Lần thứ hai chứng kiến, Phùng trở thành người hùng, anh đánh quật gã đàn ông vũ phu bằng cú đánh của người "không cho phép hắn đánh một người đàn bà, cho dù đó là vợ và tự nguyện rúc vào xó bãi xe tăng kín đáo cho hắn đánh…"Phùng nhân danh một người lính – những người đã đổ máu để giành lại bình yên cho đồng bào mình chăng hay hành động tấn công gã đàn ông khiến anh ngộ nhận mình là anh hùng? Trong phút chốc, Phùng xót xa nhận ra cái xấu, cái ác, cái bi kịch trong gia đình hàng chài kia giống như một câu chuyện cổ quái đản và chiếc thuyền vó thơ mộng kia phút chốc cũng biến mất. Cai phát hiện thứ hai của Phùng xuất phát từ câu chuyện của người đàn bà hàng chài: "Quý tòa đừng bắt con phải bỏ nó", "lòng các chú tốt nhưng các chú đâu phải người làm ăn…cho nên các chú đâu có hiểu được việc làm ăn của các người lam lũ, khóc nhọc", "Các chú không phải là đàn bà, chưa giờ giờ các chú biết được như thế nào là nổi vất vả của người đàn bà trên một chiếc thuyền không có đàn ông. Cả Đẩu và Phùng đều thốt lên: "Không thể nào hiểu được, không thể nào hiểu được". Họ không thể hiểu tại sao hai con người nhỏ bó kia lại chất nhận sống và hy sinh đến như vậy. Dần dần họ đã hiểu được những nguyên cớ sâu xa hơn. Nó khiến Phùng vỡ lẽ được sự khắc nghiệt của cuộc sống khi nhận ra rằng trong cuộc đời, để có thể tồn tại và mưu sinh, có những nghịch lí mà người ta buộc phải chấp nhận.
Những gì đã diễn ra ở cái phố huyện vùng biển ấy đã giúp Phùng có cách nhìn nhận đánh giá con người và cuộc sống một cách sâu sắc hơn. Người nghệ sĩ nhiếp ảnh này cũng có nhiều nhận thức mới mẻ về Chiếc thuyền ngoài xa. Vẫn là chiếc thuyền ấy, vẫn được cảm nhận từ khoảng cách "ngoài xa", nghệ sĩ Phùng đã thấy nó không còn bình yên, thi vị thơ mộng nữa, mà là con thuyền của vật lộn chống chọi với phong ba của biển cả, với sóng gió của cuộc đời để tồn tại và mưu sinh.
Tình huống trong chuyện tạo bước ngoặt trong nhận thức. Với người nghệ sĩ, thiên chức là ngưỡng vọng và sáng tạo một vẻ đẹp toàn thiện nhưng sẽ là kẻ tội đồ nếu vẻ đẹp ấy làm che khuất và quên đi những bất hạnh trong đời. Cái đẹp không chỉ là đạo đức, nó là sự thức tỉnh. Với Nguyễn Minh Châu, nghệ thuật chân chính phải phục vụ con người, phải nắm bắt được mọi uẩn khúc trong cuộc sống và người nghệ sĩ chân chính phải biết rung động trước mọi lẽ đời. Nhà văn cũng đưa ra một thông điệp: không thể nhìn cuộc sống một cách giản đơn, không thể đánh giá con người ở vẻ bề ngoài, có cái nhìn thấu đáo về con người để đánh giá đúng không suy xét một phía…từ đó phát hiện vẻ đẹp tâm hồn ẩn chứa sau vẻ ngoài lam lũ thô kệch của người đàn bà hàng chài.
Nguyễn Minh Châu đã xây dựng được tình huống mà ở đó bộc lộ mọi mối quan hệ, bộc lộ khả năng ứng xử, thử thách phẩm chất, tính cách, tạo ra những bước ngoặt trong tư tưởng, tình cảm và cả trong cuộc đời nhân vật. Tình huống truyện mang ý nghĩa khám phá, phát hiện đời sống. Qua đó ta thấy được những tìm tòi, đổi mới của Nguyễn Minh Châu trên con đường đổi mới nghệ thuật.
