Phân tích bài thơ Câu cá mùa thu của Nguyễn Khuyến
I. Giới thiệu
1. Tác giả.
a. Cuộc đời.
+ Nguyễn Khuyến(1835-1909) hiệu là Quế Sơn, sinh tại Nam Định nhưng lớn lên và sinh sống chủ yếu ở xã Yến Đồ , huyện Bình Lục tỉnh Hà Nam.
+ Xuất thân trong một gia đình nhà nho nghèo, từ năm 1864 đến năm 1871 ông đồ đầu cả ba kì thi nên được gọi là Tam Nguyên Yên Đồ.
+ Tuy đỗ đạt cao nhưng ông chỉ làm quan hơn 10 năm, phần lớn cuộc đời ông dạy học và sống thanh bạch nơi quê nhà.
+ Nguyễn Khuyến là người tài năng và có tố chất cách thanh cao, có tấm lòng yêu nước thương dân, từng bày tỏ thái độ kiên quyết không hợp tác với chính quyền thực dân Pháp.
b. Sự nghiệp sáng tác: Câu cá mùa thu
+ Đóng góp nổi bật của ông cho văn học dân tộc là ở mảng thơ Nôm, thơ viết về làng quê, thơ trào phúng.
+ Tác phẩm: hiện còn trên 800 bài cả chữ hán và chữ nôm gồm thơ văn và câu đối nhưng chủ yếu là thơ.
+ Nội dung sáng tác:
– Thể hiện tình yêu quê hương đất nước, gia đình bạn bè.
– Phản ánh cuộc sống của những con người khổ cực, thuần hậu chất phác.
– Châm biếm, đả kích thực dân xâm lược và tầng lớp thống trị;
– Bộc lộ tấm lòng ưu ái đối với dân và với nước.
2. Tác phẩm Câu cá mùa thu
a. Xuất xứ: thu điều nằm trong chùm thơ mùa thu gồm 3 bài của Nguyễn Khuyến.
b. Thể loại:thể thất ngôn bát cú Đường luật.
c. Chủ đề: bài thơ tỏ tình yêu thiên nhiên, đất nước và tâm trạng của tác giả trước thời thế.
II. Đọc hiểu văn bản
1. Hai câu đề
Một chiếc thuyền câu bé tẹo teo
+ Đây là khung cảnh hết sức quen thuộc cảu làng quê Việt Nam. Không gian mùa thu không mở ra bát ngát mà thu hẹp lại trên một ao thu một chiếc thuyền câu đã bé, lại càng bé thêm như muốn thu mình vào trong cảnh. Đêm nhìn bài thơ mở đầu đi từ cái nhìn bao quát không gian ao thu rồi đổi sang cận cảnh tâm điểm của bức tranh thu là “ nên hai câu thơ không chỉ gợi ra được không khí mùa thu mà còn cảm giác là đọng thái thu. Ao thu nhỏ, chiếc thuyền câu bé tèo teo và dáng người cũng như thu bé lại. Đấy là những hình ảnh bình dị, gần gũi của quê hương được gọi lên qua cách thể hiện mới mẻ của Tam Nguyên yên Đồ. Câu cá mùa thu
+ Cảnh thu đìu hiu, vắng lạnh cái lạnh thấm cả không gian. Phải chăng hơi lạnh của mùa thu cũng là cái lạnh của lòng người? Các từ “ lạnh lẽo”, “trong veo” “bé tẻo teo” gợi tả đường nét, sắc thái tinh tế của cảnh câu cá mùa thu cũng như bộc bạch tình người qua những con chữ ấy. Bởi “lạnh”, “trong” hay “bé” là những từ thuần tự nhiên vắng vẻ và rợn người, mang trong từ ấy cái cảm nhận chủ quan của con người “trong veo” và “bé tẻo teo” cũng mang trong mình cảm nhận chủ quan, tình riêng tương tư như thế của chủ thể trữ tình. Câu cá mùa thu
2. Hai câu thực
Sóng biếc theo làn hơi gợn tí
Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo
+ Từ cái nhìn toàn diện chuyển sang cận cảnh và đến hai câu thực chuyển hắn sang cái nhìn điểm, chi tiết. Hai câu thực là một bức phác họa mùa thu với sắc màu hòa hợp. Màu biếc xanh của sóng nước và sắc vàng lá hòa thành màu sắc kì diệu của mùa thu. Câu cá mùa thu
+ Gió thu thoáng nhẹ không làm xao động mặt ao, chỉ để gợi lê những nét gợi lăn tăn, mơ hồ. Gió thu thoáng qua nên cũng chỉ để làm cho chiếc là vàng chao nhẹ rất khẽ khàng để ta cảm nghiệm hơn không khí lặng lẽ. Nhà thơ sử dụng thủ pháp “lấy động tả tĩnh”. Một tiếng “đưa vèo” khẽ khàng của chiếc là rơi càng tô đậm thêm cái tĩnh lặng của mùa thu. Gió đưa, sóng gợn, lá bay, bao nhiêu cử động mà vẫn im lìm, mỏng manh, nhỏ nhẹ. Phải có sự hòa điệu với thiên nhiên nhà thơ mới nghe được những rung động mơ hồ của vạn vật, đất trời.
3. Hai câu luận Câu cá mùa thu
Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt
Ngõ trúc quanh co khách vắng teo
+ Từ mặt ao phẳng lặng, trong chiếc thuyền câu bé nhỏ, tầm nhìn nghệ thuật mở ra cao rộng hơn. Cái vắng lạnh của ao thu đã lan tỏa ra khắp trời đất. “trời xanh ngắt” Là hình ảnh quen thuộc trong chùm thơ thu của Nguyễn Khuyến và màu “xanh ngắt” của bầu trời trong thu điếu làm cho mùa thu thêm tĩnh lặng, thêm lắng đọng. Câu cá mùa thu
+ Tầm nhìn nghệ thuật không dừng lại ở chiều cao rộng của bầu trời mà mở ra một chiều sâu thăm thẳm với “ngõ trúc quanh co”. Không gian trong câu cá mùa thu là một không gian tĩnh, vắng người, vắng tiếng, yên tĩnh đến mức gần như tuyệt đói. Cảnh đẹp nhưng được vẽ lên với bao nhiều vương mang cảm nhận, tâm trạng riêng của thi nhân…
4. Hai câu kết Câu cá mùa thu
“Tựa gối buông cần lâu chẳng được
Cá đâu đớp động dưới chân bèo” Câu cá mùa thu
+ Bài thơ viết về mùa thu câu cá nhưng đến cuối bài cái tôi trữ tình của nhà thơ – người câu cá mới xuất hiện. “Tự gối”, “ôm cần” gợi một sự chờ đợi mòn mỏi trong vắng lặng mênh mông. Câu cá mùa thu
+ Cõi lòng nhà thơ yên tĩnh, vắng lặng. Tĩnh lặng trong sự cảm nhận độ trong veo của nước, cái “hơi gọn tí” của sóng, độ rơi khe khẽ mà thoắt “vèo” của lá. Đặc biệt sự tĩnh lặng trong tâm hồn thi nhân được gợi lên một cách sâu sắc từ âm thanh tiếng cá đớp mồi dưới chân bèo. Cái động rất nhỏ ở ngoại cảnh lại gây ấn tượng đậm đến thế, là bởi tâm động rất nhỏ ở ngoại cảnh lại gây ấn tượng đậm đến thế, là bởi tâm cảnh đang trong sự tĩnh lặng tuyệt đối. Từ cái nhìn hướng ngoại chủ thể hướng nội nhìn lại chính mình để rồi cảm nhận cảnh thu trong khoảnh khắc. Hai câu kết tác giả lại mượn động nói tĩnh. Không gian tĩnh lặng đến mức nhà thơ nghe được tiếng cá khẽ đớp mồi câu dưới chân bèo. Thi nhân phải có một tâm hồn nhạy cảm mới có được giác quan tinh tế trong mối giao hòa với thiên nhiên. Câu cá mùa thu
+ Tiếng cá đớp mồi càng làm tăng sự yên ắng, tĩnh mịch của cảnh vật “đâu” ;à phủ định hay “đâu” là từ phiếm định hay nghi vấn, nó góp lên cái mơ hồ của cảnh bởi có thể hiểu theo nhiều cách và nó gợi phần tạo nên không khí ảo diệu của mùa thu và thái độ tĩnh tại, không màng danh lợi nhưng vẫn ưu tư thời cuộc của thi nhân. Yên lặng đấy mà tâm hồn dường như đầy xao động. Cái tư thế ấy như chứa đựng cả tâm sự thầm kín vủa Nguyễn Khuyến trong những ngày cáo quan sống ở quê nhà. Câu cá mùa thu
